Autor: Berna Kartal (psycholog, terapeutka DBT)
Uzależnienie posługuje się szeregiem manipulacyjnych strategii – mechanizmów obronnych (tj. psychologiczne mechanizmy uzależnień), które podtrzymują trwanie w nałogu. Do jednych z podstawowych mechanizmów uzależnienia zalicza się <b>system iluzji i zaprzeczeń</b>, opierający się na myśleniu magiczno-życzeniowym. Tkwiąc w uzależnieniu, z czasem rodzi się u uzależnionego tzw.dysonans poznawczy, czyli występowanie równolegle dwóch różnych, przeciwstawnych sobie treści, przekonań. Z jednej strony obiekt uzależnienia pełni rolę nagradzającą, kojarzony jest z przyjemnością, z drugiej zaś pojawiają się liczne informacje o związanych z tym stratach w życiu, negatywnych konsekwencjach. Rodzi to wewnętrzny konflikt, który rozwiązany może być albo poprzez zaprzestanie zażywania albo zakrzywienie rzeczywistości poprzez system iluzji i zaprzeczeń. Polega to na zniekształceniu myślenia, percepcji – posiadaniu zbioru iluzorycznych, zakłamanych przekonań, myśli, postaw. Oszukują one umysł umniejszając wagę problemu, negując go czy też snując nierealistyczne wizje i fantazje związane między innymi z rozwiązaniem problemu. W efekcie zachowania, decyzje czy postawy życiowe osoby uzależnionej są w dużym stopniu zdeterminowane przez manipulacje systemu iluzji i zaprzeczeń.
W ramach wstępu
Mechanizm ten obecny jest u każdej uzależnionej osoby, nie oznacza to jednak, że muszą występować wszystkie rodzaje iluzji i zaprzeczeń. Często współwystępują one ze sobą w jednej sytuacji, wypowiedzi – jedna myśl, niczym domino, może prowadzić do dalszych zniekształceń. Najczęstszymi błędami poznawczymi w uzależnieniu są zaprzeczanie bycia uzależnionym oraz minimalizacja, czyli umniejszanie problemu. Uzależnionej osobie, zwłaszcza takiej, która nie posiada psychoedukacji i nie jest objęta terapią, bardzo ciężko jest wyłapać te schematy myślenia, jest głęboko przekonana o swojej racji nawet gdy istnieje szereg rzeczowych, racjonalnych argumentów, faktów, które wskazują na jej błędne myślenie. Uzależniony nie jest zatem świadomy tego, iż tkwiąc w tych schematach oszukuje nie tylko innych, ale przede wszystkim samego siebie. Stąd też bardzo często możemy usłyszeć od osób uzależnionych takie wypowiedzi jak “nie mam z tym problemu”, “nie jestem uzależniony”, “mam to pod kontrolą”, “mogę przestać kiedy chcę”, “przecież nie robię tego często i normalnie funkcjonuję”, “nie ma to wpływu na moje życie”, “robię to, bo lubię”.
Jednym z kluczowych elementów terapii uzależnień jest psychoedukacja o systemie iluzji i zaprzeczeń oraz nauka rozpoznawania własnych myśli, przekonań, zachowań i postaw, które wynikają z tego mechanizmu. Dzięki nabraniu tej wiedzy i umiejętności, uzależniony jest w stanie łatwiej zauważyć zniekształcenia, które podtrzymują zażywanie, zyskując tym samym większą kontrolę. Walka z impulsem zażycia czy powstrzymanie się od zachowań, które mogą prowadzić do złamania abstynencji staje się łatwiejsza gdy pacjent(ka) ma świadomość, iż w danym momencie przemawia przez niego/nią choroba.
System iluzji i zaprzeczeń, czyli psychologiczne mechanizmy uzależnień
Poniżej przedstawiony jest opis zniekształceń z systemu iluzji i zaprzeczeń wraz z przykładami.
Zaprzeczanie
Negowanie nadużywania/bycia uzależnionym przed sobą i przed innymi. Odpychane są fakty potwierdzające uzależnienie, nadużywanie czy też ich negatywny wpływ na życie – uzależniony/-a nie przyjmuje do świadomości rzeczowych argumentów, dowodów na istnienie problemu. Słysząc komunikaty od innych sugerujące o byciu uzależnionym, osoba może reagować złością, irytacją, często posługując się argumentami z zakresu minimalizacji i racjonalizacji lub zmieniając temat. Częstą pułapką, w którą wpadają uzależnieni wzmacniając zaprzeczanie, jest myśl, że jeśli potrafili wytrwać w abstynencji jakiś czas (np.3 miesiące), to oznacza, że nie są chorzy. Nie dostrzegają błędu w takim myśleniu i nie trafia do nich argument by w takim razie wdrożyli dłuższą, np. roczną abstynencję, skoro nie są uzależnieni. Iluzją, która często współwystępuje z zaprzeczaniem jest minimalizacja.
Przykłady: “nie mam z tym problemu”, “histeryzujesz”, “to, że czasem wypiję/wezmę nie robi ze mnie alkoholika/narkomana”, “mogę przestać kiedy chcę”.
Minimalizacja
Umniejszanie wagi problemu i/lub przedstawianie uzależnienia, nadużywania w taki sposób, który ma uzasadnić, że nie stanowi to problemu. Uzależnieni często sięgają po argumenty dotyczące częstotliwości, ilości zażywania czy rodzaju substancji porównując się z “dużo cięższymi przypadkami”, aby udowodnić innym i sobie, że nie są uzależnieni.
Przykłady: “to tylko piwo/marihuana”, “nie robię tego często”, “nie upijam się”, “piję/biorę tylko rekreacyjnie (lub tylko w towarzystwie)”, “nie daję sobie w żyłę, nie jestem ćpunem”.
Racjonalizacja
Posługiwanie się rzekomo racjonalnymi argumentami, które mają uzasadnić i usprawiedliwić zażycie. Uzależnieni podają wymówki mające udowodnić, że zażycie nie miało na celu osiągnięcie efektu haju, euforii czy też nie wynikało z ich braku kontroli, a miało pełnić inną rolę, np. nasenną czy przeciwbólową lub też wynikało wyłącznie z okoliczności.
Przykłady: “to tylko na sen, nie dla przyjemności”, “to przeciwbólowo”, “inaczej bym nie zasnął”, “byłam tak zestresowana, że musiałam się wyciszyć”, “wszyscy pili”, “nie wypadało odmówić”.
Obwinianie
Przypisywanie innym, losowi, czynnikom zewnętrznym winy i odpowiedzialności za swoje uzależnienie, odpychając tym samym własną odpowiedzialność. Nieraz osoby przedstawiają przy tym siebie w roli ofiary, osoby poszkodowanej. Obwinianie współwystępuje z mechanizmem unikania odpowiedzialności.
Przykłady: “gdybym nie miał(a) tylu problemów w życiu to bym tego nie robił(a)”, “mam tak stresującą pracę, że bez tego się nie da przetrwać napięcia”, “jakby rodzice o mnie dbali to bym na pewno nie zaczął/zaczęła”, “gdyby… (bliska osoba) się mną interesował(a), wspierał(a), to bym dawno przestał(a)…”
Odwracanie uwagi
Zmienianie tematu, uciekanie od myśli o problemie czy też skupianie się na fantazyjnym budowaniu obrazu siebie lub akcentowanie obszarów życia, w których odnosi się sukcesy, by przekierować uwagę od problemu lub umniejszyć jego wagę.
Przykłady: “może i za często to robię, ale jakoś nie rzutuje to zupełnie na moją pracę, odnoszę sukcesy zawodowe większe niż moi znajomi”, “a Ty to co – zobacz jaki Ty masz bałagan w swoim życiu”.
Poprawianie przeszłości
Selektywna pamięć i uwaga, które prowadzą do zapominania nieprzyjemnych doświadczeń związanych z uzależnieniem czy jego negatywnymi konsekwencjami, przywołując same dobre wspomnienia albo zniekształcając je poprzez pomijanie negatywnych aspektów. Uzależniony nieświadomie “blokuje” pamięć o takich kosztach zażywania jak np. “bad tripy”, zjazdy, kac, ataki lęku, strata pracy, długi czy utrata ważnych relacji. Mechanizm ten może stanowić duże zagrożenie w utrzymaniu abstynencji albowiem prowadzi często do tęsknoty za obiektem uzależnienia, wzmagając tym samym chęć zażycia.
Przykłady: “zawsze się po tym dobrze czułem/-am”, “wtedy zawsze mogę się wyciszyć, uspokoić”, “tylko wtedy odczuwam przyjemność”, “zawsze była przy tym dobra zabawa”.
Marzeniowe planowanie i zabiegi magiczne
Wyobrażanie sobie działań mających na celu kontrolę rzeczywistych wydarzeń, bez podejmowania czynności w realu, które rozwiązałyby źródło własnego problemu. Czynności wyobrażeniowe pełnią często funkcję redukcji lęku, towarzyszą im bowiem przyjemne doznania. Uzależniony snuje nierealne, naiwne wizje dotyczące rozwiązania problemu czy też rzekomego nie dopuszczenia do jego pojawienia się. Często występuje przy tym iluzoryczne poczucie kontroli – prowadzi to między innymi do złudzenia, iż wystarczy ograniczyć zażywanie oraz do prokrastynacji leczenia i/lub wdrożenia abstynencji.
Przykłady: “tym razem nie stracę kontroli”, “od jutra już na pewno przestanę”, “wystarczy silna wola, nie potrzebuję terapii”, “jak ograniczę to będzie ok”, “po prostu nie będę o tym myśleć”.
Rezygnacja
Stagnacja, wycofanie się z działań, dążeń do osiągnięcia celów życiowych ze względu na lęk przed klęską, negatywną oceną innych czy wstydem w razie niepowodzenia. Myślenie i postawa skupione są na pesymistycznej argumentacji, przywiązując większą wagę do potencjalnych strat związanych z dążeniami i możliwej klęski, nieraz umniejszając przy tym zyski wynikające z działań i sukcesu. Rezygnacja dotyczyć może wszelkiego rodzaju aktywności, działań w różnych obszarach życia, np. hobby. Może również wiązać się z rezygnacją z terapii czy abstynencji.
Przykłady: “nie ma sensu próbować – i tak mi nie wyjdzie”, “skoro do tej pory mi się nie udało, to nigdy mi się nie uda”, “nie mam weny”, “nie chce mi się”.
Ucieczka
Uciekanie od problemów, trudności oraz od myślenia o nich poprzez zmianę działania. Najbardziej “klasyczną” formą ucieczki jest sięganie po obiekt uzależnienia podczas nieprzyjemnych stanów emocjonalnych. Poprzez ucieczkę problemy często pozostają nierozwiązane, nasilają się lub też pojawiają się kolejne trudności.
Przykłady: “wyjadę gdzieś daleko, zmienię otoczenie to nie będę brać/pić”, “nie mam siły o tym rozmawiać”, “zajmę się tym później, teraz muszę…”, “nie mówmy o tym”.
Unikanie odpowiedzialności
Zaprzeczanie swojej winy, roli w popełnianych błędach, tendencyjnie tłumacząc własny udział w wydarzeniach. Mogą pojawiać się prowokacje i manipulacje interpersonalne, oszukiwanie innych czy też obrażanie się na nich. Mechanizm ten współwystępuje z obwinianiem.
Przykład: uzależniony umawia się z zażywającymi, tłumacząc później złamanie abstynencji na spotkaniu namowami ze strony innych.
Projekcja
Podejrzewanie lub oskarżanie otoczenia o tendencyjne działanie na szkodę uzależnionego i przypisywanie im własnych cech czy nieprzyjaznych uczuć względem samego siebie.
Przykłady: „myślą, że jestem słaby/-a”, „mają mnie za głupiego/głupią”.
Introjekcja
Jest ona odwrotnością projekcji, czyli polega na lokowaniu wewnątrz przyczyn rzeczy, wydarzeń, które w rzeczywistości pochodzą z zewnętrznego otoczenia – osoba przypisuje sobie poglądy czy cechy innych osób, postrzegając je jako własne. Może polegać na zarzucaniu sobie winy czy nieudolności, głupoty.
Przykłady: „to moja wina, że mnie uderzył, sprowokowałam go”, “gdybym był dobrym partnerem, to by mnie nie zdradzała ciągle”
Kompensacja
Odnosząc niepowodzenia, mając trudności czy słabości w jednym polu, obszarze życia – jak fakt bycia uzależnionym czy nadużywania substancji – osoba ta dokłada starań aby odnosić sukcesy w innym obszarze życia. Nieraz współwystępuje z odwracaniem uwagi.
Przykład: Uzależniony przykładający ogromną rolę do pracy, wykazując duże zaangażowanie w rozwoju zawodowym w momencie zarzutów innych o zażywanie może użyć argumentu, że nie wpływa to na jego pracę i odnosi w niej duże sukcesy.
Intelektualizacja
Wyjaśnianie faktu zażywania intelektualnymi, filozoficznymi argumentami, sięgając nieraz do teorii, statystyk, badań (nieraz starych, obalonych czy też będących mitami).
Przykłady: “to mniej szkodliwe niż papierosy, więc już lepiej żebym czasem…”, “w przeszłości używano tego do terapii, bo dostarcza silnie duchowych doznań, które mogą odmienić życie”, “statystycznie więcej osób umiera od…”
Identyfikacja
Identyfikowanie się ze społecznością, grupą kulturową czy jednostkami oraz ich wartościami, ideami, stylem życia, które uwzględnia zażywanie danej substancji/kontakt z obiektem uzależnienia. Możliwa jest również identyfikacja z fikcyjnymi postaciami z filmów, książek itp.
Przykłady: “marihuana to nie narkotyk, to styl życia”, “wszyscy raperzy/rastamani jarają”, “tak wygląda showbusiness, tutaj to normalne”, “… też brał, a ile osiągnął”, “w tym kraju to norma”
Uciekanie w przyszłość
Odkładanie na później myślenia o problemie i jego rozwiązaniu, przewidywanie przyszłości, m.in. upadków, niepowodzeń czy też kreowanie nierealistycznych wizji przyszłych zdarzeń.
Przykład: planowanie rzekomo “bezpiecznego” zażywania (ograniczonego, kontrolowanego).
Fantazjowanie
Zastępowanie rzeczywistych poczynań aktywnością symboliczną, marzeniami, budowanie wyobrażeń na temat nierealistycznych sytuacji, wydarzeń i swoich czynów, np. takich, które nie miały i nie będą mieć miejsca.
Przykłady: Fantazjowanie o przyszłych sukcesach, pomimo braku aktywnego dążenia do nich w realu. Wyobrażanie sobie jak inaczej mogło wyglądać jakieś wydarzenie z przeszłości i/lub jak dzięki temu wyglądałaby teraz teraźniejszość.
Izolacja od teraźniejszości
Odcięcie się emocjonalnie od “tu i teraz”, wspominanie przeszłości i myślenie o przyszłości. Możliwe jest występowanie derealizacji – poczucia odrealnienia, widzenia siebie i rzeczywistości “za szybą” – jako obserwator, a nie “aktor” w swoim życiu. Pojawiać się może przy tym apatia oraz poczucie pustki wewnętrznej.
Przykłady: “nic nie czuję”, “czuję się jakbym był(a) tu tylko ciałem”, brak zaangażowania w bieżące sytuacje, życie wspomnieniami z przeszłości.
Zapraszam do lektury na temat innych mechanizmów uzależnienia cz.1 : “Mechanizm rozdwajania ja”
Autor: Berna Kartal (psycholog, terapeutka DBT)