Problem uzależnień dotyczy, czasami także w pośredni sposób wielu z nas. Bywa, że nasze przekonania związane z nałogami są zupełnie mylne: często wyobrażamy sobie osobę uzależnioną jako zaniedbaną, bezdomną, ciągle znajdującą się pod wpływem substancji psychoaktywnych. To jednak nie jest jedyne oblicze nałogu. Uzależnienia behawioralne są równie destrukcyjne, a znacznie trudniej je dostrzec.
Uzależnienia behawioralne – definicja pojęcia
Uzależnienie najczęściej kojarzy nam się z nałogiem od różnego rodzaju substancji chemicznych: alkoholu, narkotyków, leków. Obecnie jednak problem uzależnień związany jest także z koniecznością wykonywania określonego działania, właśnie to – w największym skrócie jest uzależnienie behawioralne. Do tego typu nałogów zaliczyć możemy: hazard, seksoholizm, zakupoholizm, pracoholizm, uzależnienie od jedzenia czy także (coraz częściej) internetu. Poza tymi najbardziej powszechnymi uzależnieniami pojawiają się również bardziej specyficzne: nałogowe opalanie się czy obsesyjne trzymanie się zasad określonej diety (np. białkowej), a nawet uzależnienie od zabiegów medycyny estetycznej. Wszystkie te zachowania, aby mogły zostać uznane za uzależnienie, muszą charakteryzować się m.in.: brakiem możliwości skontrolowania ich (mimo wiedzy o tym, że są szkodliwe), odczuwaniem narastającego niepokoju, jeśli nie mogą być zrealizowane. Ich skutkiem muszą być zaburzenia funkcjonowania (dotyczy to zarówno pracy zawodowej, jak i życia prywatnego). Z czasem uzależnienie behawioralne dotyka i niszczy niemal każdą sferę życia osoby, która się z nim zmaga, bardzo często prowadząc do sytuacji kryzysowych. Pojęcie (w synonimicznej formie – “uzależnienie czynnościowe”) zostało wprowadzone w wieku XX przez austriackiego psychiatrę Otto Fenichela.
Jakie działają mechanizmy uzależnienia behawioralnego?
Mechanizmy uzależnień behawioralnych są niemal identyczne z tymi dotyczącymi uzależnień od substancji. U ich podłoża bardzo często leży lęk, niepokój, zaburzone poczucie własnej wartości, wyniesione z domu rodzinnego problemy z akceptacją. Zwykle wykonywanie danej czynności jest próbą osiągnięcia stanu chwilowej radości, przypływu energii, metodą na rozluźnienie się, czy oderwanie od przygnębiającej rzeczywistości. Niektóre osoby posiadają genetyczne predyspozycje do ulegania uzależnieniom. Sytuację bardzo komplikuje kwestia zaburzonego działanie ośrodków nagrody i kary. Ich niewłaściwe funkcjonowanie powiązane z gospodarką hormonalną (serotoniną i dopaminą). Mają one znaczny wpływ na aktywację mechanizmów uzależnień. Bardzo ważnym elementem tej złożonej sieci zależności jest system iluzji i zaprzeczeń. Osoba chora traci poczucia tego, co jest obiektywnym faktem, a co tłumaczeniem danej sytuacji. Zachodzi próba racjonalizacji swojego postępowania i wypieranie trudnych do zaakceptowania zajść. Jest to naturalny system obronny, jednak w przypadku osoby uzależnione nie prowadzi do niczego pozytywnego, ponieważ umacnia postawę. Z czasem odróżnianie fikcji staje się coraz trudniejsze. Nałogowcy nie chcą wierzyć w swój nałóg, a to prowadzić może do coraz poważniejszych problemów. Kolejnym mechanizmem umacniającym uzależnienie jest oddziaływanie czynności nałogowej na stan emocjonalny (jest to System Nałogowego Regulowania Uczuć). Osoba uzależniona wykonuje określone działanie – dlatego, iż przynosi ono ukojenie (może nie znać sposobów na bezpieczne i nieszkodliwe rozładowywanie intensywnych i trudnych emocji). Im częściej powtarza dane zachowanie, tym bardziej się ono utrwala.
Czy ośrodek leczenia uzależnień jest dobrym miejscem dla osób dotkniętych uzależnieniem behawioralnym?
Może się wydawać, że rozwiązanie problemu nałogowego zażywania substancji wymaga skorzystania z profesjonalnej pomocy w ośrodku leczenia uzależnień, a wykonywanie nałogowych czynności można po prostu przerwać z dnia na dzień. Niestety, nie jest to takie proste. Leczenie uzależnień to bardzo wymagający proces. Aby mógł się on skończyć powodzeniem, osoba chora musi poznać mechanizmy uzależnienia i nauczyć się, jak sobie z nimi radzić. Nawet jeśli uzależniony wykaże się bardzo silną wolą i uda mu się przez dłuższy czas powstrzymać od przyjmowania substancji psychoaktywnych bądź wykonywania określonej czynności, ale przyczyna problemu nie zostanie rozwiązana – problem może wrócić (lub zmienić postać). Kluczowe znaczenie dla utrzymania stanu wolności od nałogu ma więc praca terapeutyczna. Takie zadanie bez wątpienia wymaga pomocy ze strony profesjonalistów, którzy zwykle pracują w ośrodkach leczenia uzależnień. Właściwe i oparte na solidnych podstawach naukowych podejście do problemu daje jednak zdecydowanie większe szanse na całkowite uwolnienie.